Η εφηβεία χαρακτηρίζεται συνήθως ως μια περίοδος «κρίσης».
Προβληματισμός ακόμα και τρόμος αναδύεται στους γονείς με την σκέψη και
μόνο ότι το παιδί τους θα μπει στη εφηβεία…..Οι δε γονείς που έχουν ήδη
παιδιά στην εφηβεία, κάνουν «συγκριτικό τεστ» με τις περίεργες
συμπεριφορές των παιδιών τους...
Και οι έφηβοι;
Οι έφηβοι βιώνουν μια κατάσταση εσωτερικής αλλαγής
την οποία δεν μπορούν να διατυπώσουν με λέξεις, δυσκολεύονται να
την εκφράσουν με τους τρόπους που μέχρι πρότινως, ως παιδιά
χρησιμοποιούσαν. Ταυτόχρονα έχουν να αντιμετωπίσουν και τα περίεργα
βλέμματα των γύρω τους ενηλίκων που προσδοκούν «δύσκολες»
συμπεριφορές από μέρους τους.
Οι έφηβοι απορούν: "Γιατί τα ρίχνεται όλα στην εφηβεία; σιγά τι
νομίζεται ότι είναι;" Ενώ στη πραγματικότητα αναζητούν και οι ίδιοι μια
εξήγηση…
Η αλήθεια είναι ότι η εξήγηση δύσκολα μπορεί να δοθεί ακόμα και από
τους γονείς για τους οποίους η κρίση της εφηβείας συμπίπτει, τις
περισσότερες φορές, με την κρίση της μέσης ηλικίας (και αν δεν συμπίπτει,
σίγουρα την ενεργοποιεί.) Κατ΄ αυτή την έννοια υπάρχει μια
αλληλοδιαπλοκή μεταξύ εξελικτικών προβλημάτων της εφηβείας και
εξελικτικών προβλημάτων της ηλικίας των γονέων.
Ο χαρακτηρισμός «κρίση» δεν είναι αυτός που ταιριάζει τόσο στην
περίοδο της εφηβείας…Θα προτιμήσουμε τον χαρακτηρισμό της Ντολτό
«μεταλλαγή» καθώς συμβαίνει το παιδί να μεταλλάσσεται σε ενήλικα…και
όπως κάθε αλλαγή έτσι και αυτή εμπεριέχει δυσκολίες…ακόμα και
πόνο. Από την άλλη συμπαρασύρει και μια σειρά από ανατροπές στις
μέχρι τώρα ισορροπίες των σχέσεων μεταξύ γονέων -παιδιού.
«Ο έφηβος μοιάζει με τον αστακό την εποχή που αλλάζει κέλυφος, είναι
εκτεθειμένος σε όλους τους κινδύνους και έχει την ανάγκη να
κατασκευάσει ένα νέο κέλυφος.»
Frans. Dolto
ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ.
- Κίνηση μεταξύ εξάρτησης και ανεξαρτησίας η οποία συνδέεται με πένθος- απώλεια της παιδικής ηλικίας και αποιδανικοποίηση γονιών
- Ανάγκη εφήβου να προσδιορίσει την ταυτότητα του- δημιουργία σταθερής αίσθησης εαυτού.
- Αυτονομία -Ανεξαρτησία
Από την κατάσταση εξάρτησης που χαρακτηρίζει την σχέση γονιού–
παιδιού, ο μελλοντικός ενήλικας αρχίζει τώρα να ανεξαρτητοποιείται…
Έκφραση της προσπάθειας επίτευξης αυτού του σταδίου αποτελούν οι
απορριπτικές τάσεις στις προτιμήσεις, συνήθειες και αξίες των γονιών, η
προκλητικά διαφορετική γλώσσα, ενδυμασία, απασχόληση…Ο έφηβος
δοκιμάσει την παντοδυναμία του «όχι» γίνεται ευερέθιστος,
αντιδραστικός, αμφισβητίας, πεισματάρης!
Αντίθετα με αυτό που πολλοί ενήλικοι ίσως πιστεύουν, αυτή η
συμπεριφορά δεν αναπτύσσεται στους εφήβους χωρίς κόστος:
Ανασφάλεια, αμφιβολία, αμφιθυμία..Η αποστασιοποίηση και
αμφισβήτηση των γονιών δεν φέρνει μονάχα ανεξαρτησία. Ξαφνικά
διακυβεύονται η στήριξη και η αποδοχή των γονιών που ως τώρα
διατείθονται αφειδώς.
Αντίθετα με αυτό που επίσης πολλοί έφηβοι πιστεύουν, η ίδια αυτή
συμπεριφορά έχει κόστο και για τους ενήλικες: Φόβος ότι χάνουν τον
έλεγχο, κατάρρευση της αξίας τους, εγκατάλειψη των προσδοκιών τους,
ναρκισσιστικό τραύμα για την αμφισβήτηση του ρόλου τους...
Η ανάγκη του εφήβου να προσδιορίσει την ταυτότητα του
έρχεται σε σύγκρουση με την ανάγκη του γονέα να συνεχίσει την
καθοδήγηση.
Απώλεια
Κατά την διαδικασία ανεξαρτητοποίησης του εφήβου βιώνεται ένα
αίσθημα Απώλειας από γονείς και εφήβους για κοινούς αλλά και για
διαφορετικούς λόγους.
Ο έφηβος θρηνεί την χαμένη παιδική του ηλικία… την ξενοιασιά,
την φροντίδα και ασφάλεια από τους γονείς, την ανευθυνότητα, το παιχνίδι,
την εξάρτηση. Ταυτόχρονα βιώνει και την απώλεια της απο-
ιδανικοποίησης των γονιών…οι γονείς μπαίνουν στην αμφισβήτηση αλλά
αυτό δεν είναι κάτι που βιώνεται μόνο από την θετική του άποψη.
Ο γονιός την απώλεια την βιώνει από την άποψη ότι χάνει τον
γονεϊκό του ρόλο, παύει να είναι ο παντοδύναμος στα μάτια του παιδιού,
ο ισχυρός, που έχει τον έλεγχο…και ταυτόχρονα χάνει και όλες τις
ικανοποιήσεις που αυτός ο ρόλος του προσφέρει. Από την άλλη αρχίζει να
χάνει και την επαφή με το παιδί του ….κάτι που επίσης έχει ψυχικό
κόστος.
Οι γονείς μέσα από την ενηλικίωση και το μεγάλωμα τον παιδιών τους
έρχονται σε επαφή περισσότερο και με το δικό τους μεγάλωμα και αυτό
αναδύει προσωπικά άγχη και μοναξιά.
- Σωματικές μεταβολές –ανάπτυξη σεξουαλικής ωριμότητας.
- Μπαίνουν οι βάσεις για την ανάπτυξη ετεροφυλικών σχέσεων.
- Σεξουαλική ωρίμανση
Κατά την εφηβική ηλικία ολοκληρώνεται η ανάπτυξη των πρωτογενών και δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου.
Ταυτόχρονα με τη σωματική ωρίμανση, αναδύονται η επιθετικότητα και η
σεξουαλικότητα. Το σώμα του εφήβου αλλάζει, σχηματίζει την ενήλικη
μορφή του και γίνεται ερωτικό.
Η νέα εικόνα στο σώμα του εφήβου δεν είναι ακόμα ενσωματωμένη και
σε ψυχικό επίπεδο. Οι έφηβοι δεν αναγνωρίζουν το σώματος τους και
κατά συνάπεια και τον εαυτό τους, κάτι που τους δημιουργεί διαφόρων
ειδών ανασφάλειες: "Είμαι όμορφος/η –άσχημος/η; Αρέσω; Ποιος είμαι;"
Και βέβαια υπάρχει έντονη ντροπή για όλο αυτό που τους συμβαίνει
καθώς, δεν αισθάνονται ακόμα άνετα με τον νέο τους εαυτό, μέσα στο νέο
τους σώμα.
Από την άλλη, η ραγδαία ωρίμανση των σωματικών στοιχείων, με την
ένταση των επιθετικών και σεξουαλικών ενορμήσεων, οδηγεί τον έφηβο
στην αναζήτηση εκτόνωση και ικανοποίησης εκτός οικογένειας. Αυτή η
απομάκρυνση δεν είναι καθόλου εύκολη για τον έφηβο, καθώς συνοδεύεται
από ενοχές, ανασφάλειες, αίσθηση κενού και ανεπάρκειας.
Από την πλευρά του γονιού τώρα, αυτή η ξαφνική αλλαγή και
μεταμόρφωση του παιδιού, φέρνει κατ΄αρχήν αμηχανία…ξαφνικά, το
ανήλικο χωρίς σεξουαλική ταυτότητα πλάσμα που είχε δίπλα του,
μεταμορφώνεται σε έναν ενήλικo που είναι σεξουαλικός. Συνήθως οι γονείς
έχουν την τάση να θέλουν να καταστείλουν αυτή την σεξουαλικότητα των
εφήβων, υιοθετόντας ενοχοποιητική και ενίοτε αυταρχική στάση.
Η στάση του γονέα θα εξαρτηθεί από το πώς ο ίδιος είχε διαχειριστεί και
επιλύσει τα αντίστοιχα δικά του θέματα στην εφηβεία.
- Αναπτύσσεται η ικανότητα για αφαιρετική σκέψη, συσχετισμούς, θεωρητικές αναζητήσεις.
- Αναζήτηση επαγγελματικής ενασχόλησης.
- Δημιουργική Ορμή
Σε νοητικό επίπεδο, κατά την εφηβεία, αναπτύσσεται η εξελιγμένη
αφαιρετική σκέψη και η ζωηρή φαντασία, ικανότητες που καλύπτουν την
προσωπική ανάγκη των εφήβων για δημιουργία. Oι φαντασιώσεις των
εφήβων παίζουν ένα διπλό ρόλο:από την μία προσφέρουν ικανοποίηση,
ηδονή. Από την άλλη, λειτουργούν και ως ωριμοποιός παράγοντας,
μειώνοντας τον φόβο και την ανασφάλεια που γεννά η ανεξαρτητοποίηση
από τους γονείς, το άγνωστο, η αποτυχία κ.α.
Μέσα από την άνθηση νέων επιθυμιών και την προσπάθεια για ατομικά
επιτεύγματα αρχίζει ο έφηβος να εδραιώνει την αυτοπεποίθηση του.
Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και η αυξημένη διερευνητική τάση, η διάθεση
για πειραματισμούς, ορμητικότητα και οράματα που στα πρώτα στάδια της
εφηβείας μπορεί να είναι ασύμβατα με την πραγματικότητα και περισσότερο
εξιδανικευμένα, αλλά σταδιακά θα γίνουν πιο συμβατά.
Σε αυτή τη δημιουργική ορμή των εφήβων, οι γονείς μπορεί να
αντιδράσουν εξιδανικεύοντας τον έφηβο και τις ικανότητες του
προβάλλοντας πάνω του τις προσωπικές τους προσδοκίες, με την
απαίτηση συνήθως, να τις πραγματοποιήσει. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις
πάλι, αυτή η δημιουργικότητα, φέρνει συναισθήματα ανασφάλειας και
φθόνου στους γονείς που βρίσκονται σε προσωπικά ευάλωτη κατάσταση
και αδυναμία, αναλογιζόμενοι ίσως τα δικά τους επιτεύγματα. Συνέπεια
αυτού, μπορεί να είναι η εκδήλωση μιας αυταρχικής ή ενοχοποιητικής
στάσης απέναντι στην διάθεση του εφήβου για έκφραση και δημιουργία.
- Η ψυχική διάθεση του εφήβου χαρακτηρίζεται από οξείες, σημαντικές μεταβολές που συχνά προκαλούν δυσφορία.
Η επιθετικότητα που εκδηλώνεται στους εφήβους αποσκοπεί στην
αναζήτηση μιας ισορροπίας των αλληλοσυγκρουόμενων ενδοψυχικών
τάσεων, χρήσιμη σ΄ αυτή τη φάση για την εξέλιξης τους.
Βασικοί –γενικοί- στόχοι που επιδιώκονται διαμέσου της εκδηλούμενης
επιθετικότητας είναι:
1. Δοκιμασία δύναμης: Σχετίζεται με την τάση ανεξαρτητοποίησης από
τους γονείς και από-ιδανικοποίησης των ενηλίκων γενικότερα.
2. Αναζήτηση πειθαρχίας, ποινής, ισχυρής υποστηριχτικής φιγούρα:
Αν ο ενήλικας φανεί δυνατός στην «επίθεση», τότε ο έφηβος αισθάνεται
ασφάλεια για το κύρος και την στήριξη που μπορεί να λαμβάνει. Αν φανεί
αδύναμος, ο έφηβος βιώνει θλίψη και αποδιοργάνωση.
3. Απενοχοποίηση και άμβλυνση των αυστηρών απαγορεύσεων.
Προκαλεί με την επιθετικότητα τους ενηλίκους, ώστε να δοκιμάσει την ανοχή
τους, επιδιώκοντας την συγχώρεση (αγάπη, αποδοχή) ή την ποινή
(απενοχοποίηση).
Η καταθλιπτική διάθεση αποτελεί από τα πιο χαρακτηριστικά
φαινόμενα της συχνά εναλλασσόμενης διάθεσης των εφήβων.
Η απώλεια των ως τώρα δεδομένων:σωματική κατάσταση και αίσθηση
εαυτού, σχέσεις (με γονείς και φίλους), αξίες και ιδεολογίες, συνήθειες κ.α.
Η εγκαθίδρυση των νέων «δεδομένων» περνάει μέσα από την λύπη για
την απώλεια των παλιών.
Η απομάκρυνση, η από–ιδανικοποίηση, και η ανεξαρτητοποίηση από
τους γονείς, προκύπτουν μέσα από πολύ επώδυνες συγκρούσεις στο
ψυχισμό του παιδιού, συνυπάρχουν δε και με μεγάλη αβεβαιότητα για
το κατά πόσο θα υπάρξουν άλλες πηγές συναισθηματικών παροχών.
Οι έφηβοι «πράττουν» αντί να σκέφτονται.
Είτε προσπαθούν να κατευνάσουν το υπερβολικό άγχος τους για όλα αυτά που συμβαίνουν μέσα τους, είτε όταν χτυπούν για παράδειγμα τις πόρτες για να μη χτυπήσουν τη μητέρα τους, μεταθέτουν - με επιτυχία - το θυμό τους!
Οι έφηβοι δεν μιλάνε. Όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα μέσα τους είναι συγκεχυμένα και βιώνουν μία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Όπως οι αστακοί που όταν αλλάζουν εξωτερικό περίβλημα, χάνουν κατ’ αρχήν το παλιό και μένουν χωρίς καμία άμυνα όσο χρόνο χρειάζεται να φτιάξουν ένα καινούριο, έτσι και οι έφηβοι σε όλο αυτό το διάστημα κινδυνεύουν πολύ. Βρίσκονται γεμάτοι ανασφάλεια μπροστά σε αλλαγές - όπως για παράδειγμα η αλλαγή της φωνής στ’ αγόρια, όπου καλούνται να πενθήσουν το «παλιό» με το οποίο αναγνώριζαν τον εαυτό τους, χωρίς να ξέρουν πως θα είναι το «καινούριο».
Έχουν διλήμματα στο ηθικό πεδίο, αμφισβητούν αρχές και αξίες στην προσπάθεια να επαναπροσδιορίσουν τους γονείς τους για να καταφέρουν αργότερα να τους «αποχωριστούν», να μπουν δηλαδή σε μία νέα ενήλικη σχέση μαζί τους.
Ζητούν το ενδιαφέρον των ενηλίκων γι’ αυτή την απίστευτη εξέλιξη που συντελείται μέσα τους, όταν όμως το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται νιώθουν συχνά ακινητοποιημένοι.
Ένας «άλλος» ενήλικας που θα παίξει το ρόλο του «τρίτου γονέα» που θα ακούσει τον έφηβο χωρίς την συναισθηματική εμπλοκή και την αγωνία του γονιού, είναι πολύ χρήσιμος σε ορισμένες περιπτώσεις.
Ιδιαίτερα δε, όταν έχει αρχίσει να φαίνεται πως ο έφηβος δεν καταφέρνει να ενσωματώσει με ευκολία τις αλλαγές: «Κρύβει» την νεοευρεθείσα σεξουαλικότητά του πίσω από παραπανίσια κιλά, εμφανίζει διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα (π.χ. αλλεργίες), αποσύρεται ψυχικά από τις σχέσεις του με τους άλλους.
